DENİZ İŞ HUKUKUNDA KIDEM TAZMİNATI HAKKI

Deniz İş Hukuku Kıdem Tazminatı Hakkı: Gemi Adamı Ne Zaman Hak Eder, Ne Zaman Alamaz?

854 sayılı Deniz İş Kanunu kapsamındaki gemi adamlarının (deniz işçilerinin) kıdem tazminatı hakkı; geminin bayrağı, grostonilato şartları, iş sözleşmesinin sona erme nedeni ve ispat gibi birçok teknik ayrıntıya bağlıdır.

Bu yazıda; deniz işçisinin kıdem tazminatı, gemi adamı kıdem tazminatı şartları, yabancı/türk bayraklı gemilerde kıdem tazminatı, kıdem tazminatı hesaplama, tavan, zamanaşımı, arabuluculuk, ispat yükü, görevli-yetkili mahkeme, damga vergisi gibi başlıkları derli toplu şekilde ele alıyoruz.

Türk Hukuk mevzuatımızda hem deniz işçisi için hem de kara işçisi için şartların sağlamamasıyla beraber tazminat hakları doğmaktadır. Bu noktada Türk hukuk mevzuatı gereğince deniz çalışanları Deniz İş Kanunu’na, kara çalışanlarıysa-şartları da sağlamaları halinde- İş Kanunu’ na tabi olmaktadırlar.

İş hukuku deniz ve kara şeklinde ayrılabilir. Temelde bizim Türk Hukuk mevzuatımız gereğince 4857 İş Kanunu karada bulunan ve bu kanun kapsamında işçi sayılan kişiler için, 854 Sayılı Deniz İş Kanunu ise denizde bu kanuna tabi kişiler için düzenleyici nitelikte olmaktadır. Buna göre 854 Sayılı Deniz İş Kanunu’na tabi işçiler ve düzenlediği alanlar şu şekildedir:

İlgili maddeden de anlaşılacağı üzere 854 sayılı Deniz İş Kanunu, deniz göl ve akarsularda Türk Bayrağı taşıyan gemiler ve bunların çalışan ve işverenleri için düzenlenmiş bir kanun olmaktadır. Deniz iş hukuku ile uyuşmazlıklara bu kanun ve buna bağlı çıkarılan yönetmelik düzenlemeleri uygulanmaktadır.

854 Sayılı Deniz İş Kanunu’na göre deniz işçileri gemi adamı olarak adlandırılmaktadır. Bu noktada bu kanuna tabi deniz çalışanlarına gemi adamı denir ve bu kanun yalnızca belirli gemi ve çalışanlara uygulanmaktadır.

Deniz iş Hukukuna göre gemiadamı, bir gemide hizmet akdi ile (yani iş sözleşmesi ile) çalışan tayfa olmaktadır ve bu tayfa hukuken gemi adamı olarak kabul edilir. Kaptan, zabit ve diğer bütün çalışanlar gemi adamıdır ve kanunun gemi adamına tanıdığı hak ve yükümlülüklere sahip olmaktadırlar. Güverte sınıfı tayfalar, miço, gemici, usta demirci, güverte lostromosu, makine sınıfı tayfalar, silici, yağcı, makine lostromosu, yardımcı hizmet sınıfı tayfalar, kamarot, aşçı ve bunlar gibi diğer çalışanlar tayfa olarak kabul edilmekte olup bu nedenle de gemi adamı olarak kabul edilmektedirler.

Buna göre Deniz İş Kanunu, deniz çalışanlarına haklar sağlar ve yükümlülükler yükler. Bundan dolayı da şartların sağlanması halinde deniz işçilerinin tazminat alacakları da Deniz İş Kanunu bakımından düzenlenmiş olmaktadır. Makalemiz boyunca “deniz işçisinin kıdem tazminatı nedir, ne zaman kıdem tazminatına hak kazanılır, ne zaman kıdem tazminatı alınamaz, gemi adamı kıdem tazminatı hesaplama nasıl yapılır, zamanaşımı süresi nedir, arabuluculuk ve dava açma süreçleri nasıl ilerler” gibi hususlara değinmiş olacağız. Deniz Hukuku, Deniz İş Hukuku, Deniz Ticaret Hukuku, Deniz İşçi Alacakları ve dahası için avukatlık desteği, hukuki danışmanlık almak istemeniz durumunda Arıkan Avukatlık olarak bizimle iletişime geçebilirsiniz. Keyifli okumalar dileriz.

1. Deniz İşçisinin Kıdem Tazminatı Ne Demektir?

Kıdem tazminatı hususu İş Kanunu ve Deniz İş Kanunu’nda düzenlenmektedir. Bu noktada da diyebiliriz ki her iki kanuna tabi işçiler için kıdem tazminatı söz konusu olmaktadır. Kıdem tazminatının bir işçinin iş sözleşmesi sona erdiği zaman geçmişe yönelik çalıştığı her yıl için 1 aylık çalışma ücreti tutarında bir alacak hakkı olduğunu belirtelim.

Gemi adamının kıdem tazminatı hususu Deniz İş Kanunu madde 20’ de düzenlenmektedir. Buna göre Deniz İş Kanunu madde 20 şu şekildedir:

Görüldüğü üzere normal bir işçinin tazminat hükümleri deniz işçisi için uygulanmamaktadır ve Deniz İş Kanunu’nda deniz işçisinin tazminatı düzenlenmektedir.

Bu noktada anlaşılacağı üzere deniz çalışanının kıdem tazminatı alabilmesi için gemi adamı olması gerekmektedir. Ve gemi adamının gemisinin de özellikleri önem taşımaktadır. Buna göre geminin de belirli özellikler taşıması gerekmektedir. Buna göre gemi adamının kıdem tazminatı alabilmesi için geminin şu özelliklere sahip olması gerekmektedir:

Gemi adamı olmak.

Geminin Türk Bayrağı taşıyor olması gerekmektedir. Türk Ticaret Kanunu kapsamında bayrak çekme hakkına sahip ve Türk bayrağı taşıyan bir gemi olması gerekmektedir.

Bu noktada da yabancı bayraklı gemilerde çalışan gemi adamları kıdem tazminatı alamazlar fakat sahip olacakları başkaca haklar olmaktadır.

Gemi adamının çalıştığı gemi 100 grostonilatonun üzerinde olmak zorundadır. Fakat aynı işverene ait gemilerin grostonilato toplamı 100’ün üzerinde ise gene gemi adamları kıdem tazminatına hak kazanmaktadır. Tonilato, geminin büyüklüğü ile ilgili bir ölçüm birimi olmaktadır ve gemiler için bu ölçümleri yapan özel kuruluşlar bulunmakta olup bu birimi bu kuruluşlar belirlemektedirler. Sonrasında da bir tonilato belgesi verilmektedir. 100 grostonilato şartı sağlanmamış olsa bile işverenin en az 5 işçi çalıştırıyor olduğu durumda işçiler için gene kıdem tazminatı hakkı doğmaktadır. Deniz ticareti anlamında gemilerin yanında; sandal, mavna, şat, salapurya gibi araçlar da gemi kapsamında sayılmaktadır. Burada işveren geminin sahibi olabilir de olmayabilir de bu nedenle her iki bakımdan da kıdem tazminatı hakkı doğmaktadır.

Kıdem tazminatı alabilmenin en önemli şartı gemi adamı olmaktır. Buna göre gemi adamı tanımı şu şekildedir: Gemi adamı, bir hizmet sözleşmesine dayalı olarak çalışan; kaptan, zabit ve tayfalara denir. Gemiyi sevk ve idare eden kişi ile bu kişiye zorunlu hallerde vekalet eden kişiye hukuken kaptan sıfatı verilir.

2. Gemi Adamı Kıdem Tazminatını Ne Zaman Hak Eder?

Gemi adamının kıdem tazminatı alabilmesi adına bazı durumların gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Bu durumlar şu şekildedir:

İşveren tarafından hizmet sözleşmesinin sona erdirildiği haller. (14. maddenin 1. fıkrası kapsamında yapılan fesih halleri hariç olmaktadır, 14/1’e göre yapılan fesihte işçi kıdem tazminatı alamamaktadır. Bu haller işveren tarafından haklı fesih halleri olmaktadır ve ilgili madde 14/1 halleri varsa kıdem tazminatı alınamamaktadır.

Buna göre Deniz İş Kanunu madde 14/1 şu şekildedir:

Gemi adamı tarafından hizmet sözleşmesinin madde 14/2 ve 14/3 uyarınca feshedildiği durumlar. Bu haller gemi adamının hizmet sözleşmesini haklı nedenle fesih halleri olmaktadır.

Buna göre Deniz İş Kanunu madde 14/2, 3 şu şekildedir:

Gemi adamının zorunlu askerlik nedeniyle işinden ayrılması durumu.

Gemi adamının askere gitmesi halinde, diğer şartlar da şayet sağlanmışsa, sözleşmeyi feshedip kıdem tazminatına hak kazanabilmektedir.

Gemi adamının hizmet sözleşmesini bağlı bulunduğu kurumdan; yaşlılık, emeklilik, malüllük aylığı yahut toptan ödeme almak amacıyla feshetmesi durumu.

Bu hükme göre kıdem tazminatı alabilmek için; gemi adamı aylık veya toptan ödemeye hak kazandığını ve kendisine aylık bağlanması yahut toptan ödeme yapılması için yaşlılık sigortası bakımından bağlı bulunduğu kuruma yahut sandığa müracaat ettiğini belgelemekle yükümlü olmaktadır.

Geminin kaybolması, terk edilmesi, savaş ganimeti olması yahut Türk bayrağı çekme hakkını kaybetmesi suretiyle hizmet sözleşmesinin sona ermesi durumu.

Gemi adamının ölmesi durumu.

3. Gemi Adamı Ne Zaman Kıdem Tazminatı Alamaz?

Gemi adamının kıdem tazminatı alamayacağı haller bulunmaktadır. Bu haller Deniz İş Kanunu madde 14/1’de de sayılmakta olup işverenin iş sözleşmesini haklı nedenle fesih halleri olmaktadır. Buna göre gemi adamının kıdem tazminatı alamayacağı haller şu şekildedir:

• Gemi adamının haklı nedenler olmadan hizmet sözleşmesini feshetmesi.
• Gemi adamının herhangi bir limanda geminin hareketlerinden önce gemiye dönerek hizmete girmemesi yahut gemiye hiç dönmemesi.
• Gemi adamının tutukluluk, hapis veya gemide çalışmaktan yasaklanma gibi nedenlerden ötürü gemide çalışmasının imkansız hale gelmesi.
• Gemi adamının; işveren veya vekiline karşı kanuna, sözleşmeye ve sair iş ve çalışma şartlarına aykırı hareket etmesi.
• Gemi adamının; işveren veya vekiline karşı denizcilik kural ve teammüllerine yahut ahlaka ve adaba aykırı hareket etmesi.

4. Deniz İş Kanununa Göre Kıdem Tazminatı Şartları

Elber ki Deniz İş Kanunu’na göre gemi adamının kıdem tazminatı alabilmesi adına bazı şartların var olması gerekmketedir. Buna göre bu şartlar şu şekildedir.

Deniz Çalışanının gemi adamı olması gerekmektedir.

Gemi adamı Türk veya yabancı olabilmektedir.

Hizmet sözleşmesi kapsamında çalışan bir gemi adamı olmalı.

Kaptan, zabit ve bütün tayfa gemi adamı olarak kabul edilmektedir.

Ve gemi adamının gemisinin de bazı özellikleri olması gerekmektedir. Bu özellikler şu şekildedir:

Gemi Türk bayrağı taşıyor olmalı.

100 veya daha fazla grostonilatoluk gemi olmalı.

Aynı işverene ait gemilerin toplamı 100 grostonilatoya ulaşıyorsa gemilerin ayrı ayrı boyutuna bakılmaz.

Gemi adamı sayısı 5 veya daha fazla ise gene geminin tonilatosu önemli değildir.

Sandal, mavna, şat, salapurya gibi gemiler de gemi olarak kabul edilmektedir.

Gemi adamının iş sözleşmesi belirli şekillerde sonlandırılmış olmalıdır. Mesela üstte saydığımız “kıdem tazminatının alınmadığı hallerle” sonuçlanmamalıdır. Buna göre gemi adamının iş sözleşmesinin son bulması gerektiği belirli haller şu şekilde olmaktadır:

İşveren tarafından Kanunun 14/1 hükmü haricinde fesih yapılmışsa.

Gemi adamı 14/2 ve 14/3 düzenlemelerine göre istifa etmişse.

Gemi adamı zorunlu askerlikten ötürü işten ayrılmışsa.

Gemi adamı sözleşmeyi; yaşlılık, emeklilik, malüllük aylığı, toptan ödeme vs. almak amacıyla feshetmişse.

Geminin kaybolması, terk edilmesi, savaş ganimeti olması yahut Türk bayrağı çekme hakkını kaybetmesi suretiyle hizmet sözleşmesinin sona ermesi durumunda.

Gemi adamı ölmüşse.

Bu noktada sona eren hizmet sözleşmesinin de geçerli bir hizmet sözleşmesi olması gerekmektedir. Buna göre de bir sözleşmenin geçerli olabilmesi için şu unsurları taşıması gerekmektedir:

İşverene ilişkin bilgiler

Gemi adamına ilişkin bilgiler

Gemi adamının çalışacağı gemiye ilişkin bilgiler

Sözleşmenin yapıldığı yere ilişkin bilgiler

Yapılacak olan işe ilişkin bilgiler

Sözleşmenin ve hizmetin başlangıcına ve anlaşılmışsa bitiş tarihine ilişkin bilgiler

Ücrete ve diğer ödemelere ilişkin bilgiler

Avans ve diğer iş şartları (tirimci ve ateşçiler için ayrıca ek bazı hükümler vardır)

5. Yabancı Bayraklı Gemilerin Türk Çalışanlarının Kıdem Tazminatı

Kıdem tazminatı alınabilmesinin bir diğer şartı da Türk bayraklı gemide gemi adamı olmaktır. Buna göre yabancı bayraklı gemilerdeki gemi adamı Türk uyruklu olsa bile kıdem tazminatı alamamaktadır. Farklı olarak yabancı bayraklı gemilerin gemi adamları 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu hükümlerine göre haklarını elde etmektedirler. Açacakları dava ve diğer talepler TBK hizmet sözleşmesi hükümlerine göre sonuçlanmaktadır.

6. Türk Bayraklı Gemilerin Yabancı Çalışanlarının Kıdem Tazminatı

Bu durum nezdinde kesin hükümler bulunmamaktadır. Sadece Deniz İş Kanunu madde 4’ te mütekabiliyet esasına göre bir düzenleme vardır. Bu düzenleme şu şekildedir:

İlgili hükümden de anlaşılacağı üzere bu kişilerin durumları da somut olayın özelliklerine göre belirlenecektir.

7. İş Davasında Deniz İş Hukuku’na Göre Bazı Önemli Hususlar

8. Gemi Adamı Kıdem Tazminatı Hesaplama

Gemi adamının kıdem tazminatı hesabı Deniz İş Kanunu madde 29’ da düzenlenmektedir. Buna göre kıdem tazminatı almaya hak kazanan gemi adamına verilecek olan tazminat; gemi adamının işe başladığı tarih itibariyle sona bulmasına kadar geçen sürede her bir yıl için 30 günlük ücreti tutarında hesaplanmaktadır. Gemi adamının çalıştığı son yıldan artan süreler için oranlayarak hesaplama yapılmaktadır.

Buradaki 30 günlük ücret, gemi adamının en son aldığı ücrete göre esas alınmaktadır. Eğer sefer başına, parça başına, götürü bedel veya yüzde hesabı gibi sabit olmayan ödemeler söz konusu ise son 1 yıl içerisinde ödenen toplam miktar, o yıl içinde çalışılan günlere bölünerek günlük çalışma miktarı bulunur. Tabi o çalışılan son yıl içerisinde gemi adamının ücretine zam yapılmışsa bu sefer zam tarihi ile işten çıkış tarihi arasındaki toplam ödeme ve gün sayısına göre hesaplama yapılır. Bunun üzerine 30 günlük çalışma hesap edilir ve çalışılan yıllar ile çarpılır.

Bir gemi adamı aynı işverene ait farklı gemilerde farklı zamanlarda çalışmışsa, kıdem tazminatı hesabında bu süreler toplanacaktır. Yani sanki tek yerde çalışmaya devam edilmiş gibi hesaplama yapılacaktır.

Yine belirtelim ki gemi adamı bir yerde çalışıyorken geminin devri söz konusu olmuşsa yeni işverene karşı ileri süreceği kıdem tazminatının hesabında eski işveren için çalıştığı süre de hesaba katılmaktadır. Klasik iş hukukundan farklı olarak burada gemi adamı her iki işverene de kıdem tazminatı için başvurabilmektedir.

12.07.1975 tarihinden itibaren yeni işverenin eski işveren ile birlikte müteselsilen sorumlu olacağı kuralı getirilmiştir. Ancak her bir işverene yapılacak olan başvurunun üst sınırı o işveren nezdinde geçen süre ile sınırlıdır. Bu tarih öncesinde kalan kısım için yeni işverenin sorumlu olacağı kabul ediliyor. Tabi hizmet sözleşmesinde aksine bir hüküm varsa bu uygulanacaktır.

9. Deniz İş Kanununda Kıdem Tazminatı

Deniz İş Kanununda Kıdem Tazminatı Tavanı

Gemi adamına verilecek olan kıdem tazminatının yıllık miktarı, yani kıdem tazminat tavanı, Devlet Memurları Kanununa tabi en yüksek Devlet memuruna 5434 sayılı Emekli Sandığı Kanunu hükümlerine göre bir hizmet yılı için ödenecek azami emekli ikramiyesinden fazla olamaz.

10. Gemi Çalışanı Kıdem Tazminatında Zamanaşımı Süresi ve Arabulucuya Başvuru

Gemi adamının kıdem tazminatı davası için zamanaşımı süresi beş yıl olmaktadır. Kıdem tazminat davası zamanaşımına tabi olup kıdem tazminatı zamanaşımına tabi değildir. Bu nedenle de dava şartı arabuluculuk söz konusu olmaktadır. İşverenin direkt kıdem tazminatını ödeme durumu söz konusu olabilmektedir, bu nedenle de arabuluculuka katılmak tavsiye edilmektedir. Aksi halde yargılamada haklı çıksa bile yargılama giderleri katılmayan tarafa yükletilebilmektedir.

11. Gemi Adamının Kıdem Tazminatında İspat Yükü

Gemi adamının kıdem tazminatı davasında ispat yükü işçidedir fakat bu durumun somut olayın özelliklerine göre değişebileceğini de belirtelim. İspat içinse her türlü delil kullanılabileceğini belirtelim, ki tanık en çok kullanılan delil olmaktadır.

12. Gemi Çalışanları Kıdem Tazminatı Davasını Nerede Açar?

Deniz İş Kanununa göre kıdem tazminatı alacağı için de İş Mahkemesi görevli mahkemedir. Türk bayrağı taşıyan bir gemi çalışanı bu davayı şirket merkezinin bulunduğu yer mahkemesinde yahut sözleşmede belirtilen yer mahkemesinde açabilir. Sözleşmede yetkili bir mahkeme belirlenmemişse bağlama limanının olduğu yer mahkemesinde bu dava açılabilir. Yabancı bayrak taşıyan gemi çalışanları için açılacak olan davalar, Yargıtay’ın yerleşik içtihatları gereğince Asliye Hukuk Mahkemesinde açılmaktadır. Yetkili mahkeme, davalı şirketin merkezinin bulunduğu yer mahkemeleridir.

13. Deniz İş Kanunu Kıdem Tazminatından Vergi Kesintisi

Hemen belirtelim ki gerek Deniz İş Kanunu gerekse İş Kanunu gereğince açılmış olan kıdem tazminatı davalarında, kıdem tazminatından kesilen tek vergi cüzi bir vergi olan damga vergisidir. Bunun dışında başkaca vergi güncel kanun gereğince bulunmamaktadır.